Είναι καιρός να επανεκτιμήσουμε το όλο ζήτημα της Οκτωβριανής επανάστασης.......

Λένιν και Τρότσκι: Τι πραγματικά υποστήριζαν

"Ίσως σε καμία άλλη χώρα στην Ευρώπη ο Σταλινισμός δεν είχε τόσο επιζήμια επιρροή όσο στην Ελλάδα."

"Η συμβουλή του Λένιν να απομακρυνθεί ο Στάλιν από τη θέση του γενικού γραμματέα δεν ήταν τυχαία."

"Κατά τη διάρκεια της αρρώστιας του ο Λένιν, διεξήγαγε έναν οξύ αγώνα εναντίον του Στάλιν."

Του  ΆΛΑΝ ΓΟΥΝΤΣ

(Η εισαγωγή προοριζόταν για την ελληνική έκδοση του βιβλίου το 2003 )

Η έκδοση του «Λένιν και Τρότσκι – Τι πραγματικά υποστήριζαν στα ελληνικά είναι ένα σημαντικό γεγονός. Αυτό το βιβλίο, πρωτογράφτηκε το 1969 μετά τα επαναστατικά γεγονότα στη Γαλλία. 

Ασχολείται με τα σημαντικότερα θεωρητικά ζητήματα που βρίσκονταν στο επίκεντρο του Ρωσικού επαναστατικού κινήματος, τόσο πριν όσο και μετά την Οκτωβριανή επανάσταση.

Από μια ειρωνεία της Ιστορίας η ελληνική έκδοση δρομολογήθηκε την 50η επέτειο του θανάτου του Στάλιν. Ίσως σε καμία άλλη χώρα στην Ευρώπη ο Σταλινισμός δεν είχε τόσο επιζήμια επιρροή όσο στην Ελλάδα. Η ελληνική επανάσταση προδόθηκε από τον Στάλιν, ο οποίος έβαλε τα εθνικά συμφέροντα της Ρωσικής γραφειοκρατίας πάνω από αυτά της επανάστασης και της διεθνούς εργατικής τάξης. Ο ελληνικός λαός πλήρωσε πολύ βαρύ τίμημα γι’ αυτό.

Υπήρξαν πολύ θαρραλέοι μαχητές στη βάση του Ελληνικού Κομμουνιστικού κόμματος, του ΚΚΕ, άνδρες και γυναίκες που έκαναν τρομερές θυσίες στον αγώνα ενάντια στον φασισμό και στην υπεράσπιση της ΕΣΣΔ. Αλλά στο τέλος η σταλινική γραφειοκρατία πρόδωσε τη Ρωσική επανάσταση για να διασφαλίσει την εξουσία και τα προνόμιά της. Τώρα βλέπουμε το αποκρουστικό θέαμα ανθρώπων που μόλις χθες ήταν ηγέτες του ΚΚΣΕ να μεταμορφώνονται σε καπιταλιστές χωρίς να έχουν δυσκολία, όπως ένας άνθρωπος αλλάζει βαγόνι σε ένα τραίνο.

Είναι καιρός να επανεκτιμήσουμε το όλο ζήτημα της Οκτωβριανής επανάστασης και το καθεστώς που ξεπήδησε από αυτή. Μπορούμε να αγνοήσουμε την ιστορική εμπειρία της Μπολσεβίκικης επανάστασης εξαιτίας της κατάρρευσης της Σοβιετικής Ένωσης; Ίσα – ίσα! Για μας η Ρώσικη επανάσταση του Οκτώβρη του 1917 παραμένει το πιο σημαντικό γεγονός στην ανθρώπινη Ιστορία. Παραμένει η σημαία μας και η πηγή έμπνευσής μας για το μέλλον.

Αυτό που απέτυχε στη Σοβιετική Ένωση δεν ήταν ο σοσιαλισμός με την έννοια που κατανοήθηκε από τον Μαρξ και τον Λένιν, αλλά μόνο μια γραφειοκρατική καρικατούρα του σοσιαλισμού. Βαθύτερα, αυτό εξηγήθηκε με επάρκεια από τον Λέον Τρότσκι στο αριστούργημά του "Προδομένη Επανάσταση." Είναι αδύνατο να καταλάβουμε τι συνέβη στη Ρωσία χωρίς να διαβάσουμε προσεκτικά αυτό το βιβλίο, που γράφτηκε το 1936.

Όταν μιλάμε για τον Τρότσκι μιλάμε για έναν από τους δύο μεγαλύτερους μαρξιστές του 20ου αιώνα. Ο ρόλος του Τρότσκι στην Οκτωβριανή επανάσταση υπολείπονταν μόνο αυτού του Λένιν. Αντίθετα ο Στάλιν ήταν σχεδόν άγνωστος έξω από τον στενό κύκλο των αγωνιστών του κόμματος το 1917. Το Μπολσεβίκικο Κόμμα ήταν γνωστό, στη Ρωσία και διεθνώς, σαν «το κόμμα του Λένιν και του Τρότσκι.». Αυτό μπορεί να γίνει εύκολα καθαρό αν διαβάσει κανείς τον διάσημο απολογισμό της Οκτωβριανής Επανάστασης από τον Τζων Ρηντ με τίτλο «Οι Δέκα μέρες που συγκλόνισαν τον κόσμο». Ο Λένιν περιέγραψε αυτό το βιβλίο στην εισαγωγή του σαν «την πιο αληθινή εκδοχή των γεγονότων». Δήλωσε ότι συστήνει το βιβλίο αυτό σε όλους τους εργάτες και προσθέτει ότι αυτό το βιβλίο θα έπρεπε να εκδοθεί σε εκατομμύρια αντίτυπα και να μεταφραστεί σε όλες τις γλώσσες.

Το βιβλίο του Ρηντ δίνει έμφαση στο ρόλο του Τρότσκι, ενώ ο Στάλιν μόλις που αναφέρεται, παρότι ο Ρηντ μιλάει για έναν μεγάλο αριθμό ανθρώπων που έπαιξαν σημαντικό ή ασήμαντο ρόλο το 1917. Αυτό εξηγεί γιατί το βιβλίο του Ρηντ αποσύρθηκε από όλα τα Σοβιετικά βιβλιοπωλεία και δεν επανεκδόθηκε στην ΕΣΣΔ κατά τη διάρκεια της ζωής του Στάλιν.

Η σοβιετική δημοκρατία

Από την κατάρρευση της ΕΣΣΔ οι εχθροί του σοσιαλισμού έχουν διεξάγει μια άνευ προηγουμένου ιδεολογική αντεπίθεση ενάντια στον Μαρξισμό σε παγκόσμια κλίμακα. Μέρος αυτής της αντεπίθεσης είναι ο ισχυρισμός ότι ο Μπολσεβικισμός και η δημοκρατία είναι ασυμβίβαστες έννοιες. Τίποτα δεν μπορεί να είναι μακρύτερα από την αλήθεια. Στην πραγματικότητα, το Μπολσεβίκικο κόμμα, κάτω από την ηγεσία του Λένιν και του Τρότσκι ήταν το πιο δημοκρατικό κόμμα που υπήρξε ποτέ.

Παρά το γεγονός ότι το σοβιετικό κράτος περικυκλώθηκε από 21 ξένους στρατούς και παρά το ότι σε κάποιο στάδιο η σοβιετική επικράτεια περιορίστηκε σε μια μικρή περιοχή γύρω από την Πετρούπολη και τη Μόσχα, οι Μπολσεβίκοι ακολουθούσαν αυστηρά τους κανόνες της εργατικής δημοκρατίας. Η εργατική τάξη απολάμβανε δημοκρατικά δικαιώματα. Το 1919 το πρόγραμμα του κόμματος προέβλεπε πως «όλοι οι εργαζόμενοι χωρίς εξαίρεση πρέπει να ενθαρρύνονται να  παίρνουν μέρος στην δουλειά της κρατικής διοίκησης».

Παρ’ όλα αυτά, η απομόνωση της επανάστασης σε συνθήκες τραγικής καθυστέρησης οδήγησε στην άνοδο της γραφειοκρατίας. Στο βαθμό που η εργατική τάξη εξοντώθηκε και εξαντλήθηκε από τα πολλά χρόνια πολέμου, επανάστασης και εμφυλίου πολέμου, περιέπεσε σε παθητικότητα. Αυτό οδήγησε σε μια κολοσσιαία ανάπτυξη της γραφειοκρατίας. Το τέλος του εμφυλίου πολέμου επέτεινε το πρόβλημα. Η αποστράτευση του Κόκκινου Στρατού σήμανε πως ένας μεγάλος αριθμός στρατιωτικών απορροφούνταν στον κρατικό μηχανισμό. Αυτοί οι άνθρωποι ήταν κυρίως τίμιοι κομμουνιστές, αλλά χρησιμοποιούσαν διοικητικές μεθόδους.

Από το 1920 υπήρχαν παράπονα για «γραφειοκρατισμό» στο Κόμμα. Αλλά αυτά τα παράπονα ήταν στην αρχή σχετικά με καταχρήσεις προσώπων. Ο Λένιν προειδοποίησε πολλές φορές, ειδικά στα τελευταία του γραπτά και στις τελευταίες του ομιλίες για τον κίνδυνο της γραφειοκρατίας σε ένα εργατικό κράτος. Η συμβουλή του να απομακρυνθεί ο Στάλιν από τη θέση του γενικού γραμματέα δεν ήταν τυχαία. Αντιλήφθηκε ότι ο Στάλιν αντιπροσώπευε τις πιο γραφειοκρατικές τάσεις από αυτές για τις οποίες είχε προειδοποιήσει. Σε αυτό το στάδιο, η ΕΣΣΔ ήταν ένα σχετικά υγιές εργατικό κράτος, με μόνο επι μέρους γραφειοκρατικές παραμορφώσεις. Αλλά ο Λένιν θορυβήθηκε. Έδειξε ότι η γραφειοκρατία μπορεί να υπονομεύσει και να καταστρέψει το Σοβιετικό Κράτος και η Ιστορία απέδειξε ότι είχε δίκιο.

Κατά τη διάρκεια της αρρώστιας του ο Λένιν, διεξήγαγε έναν οξύ αγώνα εναντίον του Στάλιν. Υπαγόρευσε μια σειρά από σημειώσεις στις γραμματείς του, τις οποίες κατάφερε να βγάλει έξω κρυφά, με την βοήθεια της γυναίκας του, Κρούπτσκαγια. Ένα από αυτά τα μηνύματα ήταν ένα μυστικό σημείωμα στον Τρότσκι, με το οποίο του ζητούσε να αναλάβει την υπεράσπιση των απόψεών του στο επερχόμενο Συνέδριο του κόμματος.

Αν ο Λένιν δεν είχε αρρωστήσει, ο Στάλιν θα είχε χωρίς αμφιβολία απομακρυνθεί  από τη θέση του σαν γενικός γραμματέας. Την 5η Μαρτίου 1923, ο Λένιν υπαγόρευσε ένα γράμμα για τον Στάλιν με το οποίο έκοψε κάθε πολιτική και προσωπική σχέση με αυτόν. Την ίδια μέρα ο Λένιν πρόσφερε στον Τρότσκι ένα «μπλοκ» ενάντια στον Στάλιν. Ζήτησε από τον Τρότσκι «επειγόντως να αναλάβει την υπεράσπιση της Γεωργίας στην Κεντρική Επιτροπή». Την επόμενη μέρα, ο Λένιν του έστειλε τρία σημειώματα πάνω στο εθνικό ζήτημα που είχε υπαγορεύσει 10 περίπου εβδομάδες πριν.

Παρ’ όλο που ο Λένιν έκοψε κάθε σχέση με τον Στάλιν και απαίτησε την απομάκρυνσή του από τη θέση του γενικού γραμματέα, ο Στάλιν κατάφερε να κρατηθεί στην θέση του με μια σειρά από μανούβρες. Σαν αποτέλεσμα αυτών, η Διαθήκη του Λένιν δεν δημοσιοποιήθηκε, παρά τις διαμαρτυρίες της Κρούπτσκαγια και κρατήθηκε μυστική από το κόμμα και την σοβιετική εργατική τάξη μέχρι το 20ο συνέδριο το 1956. Πριν από αυτή τη δημοσίευση είχε δημοσιευθεί από τους τροτσκιστές στη Δύση και είχε καταγγελθεί σαν πλαστογραφία από του Σταλινικούς. Ήταν αγενείς και ανέντιμοι απέναντι στην τελευταία επιθυμία του Λένιν….

Μετά το θάνατο του Λένιν

Όσο ο Λένιν ήταν ζωντανός, η κλίκα του Στάλιν έπρεπε να δρα προσεκτικά. Οι μνήμες της Οκτωβριανής επανάστασης ήταν νωπές. Αλλά όταν ο Λένιν απομακρύνθηκε, άρχισαν να μανουβράρουν για να αποκτήσουν τον έλεγχο του κόμματος. Μια μυστική τρόικα σχηματίστηκε από τον Ζηνόβιεφ, τον Κάμενεφ και τον Στάλιν. Στην Διαθήκη του, ο Λένιν αναφέρθηκε στον Τρότσκι σαν το πιο ικανό μέλος της Κεντρικής Επιτροπής και δήλωσε πως το μη-μπολσεβίκικο παρελθόν του Τρότσκι δεν πρέπει να χρησιμοποιηθεί εναντίον του. Αλλά η τρόικα αγνόησε τη συμβουλή του Λένιν και διεξήγαγε μια βιτριολική εκστρατεία ενάντια στον Τρότσκι, ανακαλύπτοντας τον μύθο του «Τροτσκισμού». Στην πραγματικότητα αυτό το οποίο αποκαλούν Τροτσκισμό ήταν οι ιδέες του Λένιν και η Οκτωβριανή επανάσταση. Όχι τυχαία, ο Τρότσκι και οι υποστηρικτές του αποκαλούσαν τους εαυτούς τους Μπολσεβίκους – Λενινιστές.

Περισσότερο από μια ιδέα, ο Σταλινισμός ξεκίνησε σαν ένα συγκεκριμένο κλίμα μεταξύ των αξιωματούχων. Η εκστρατεία ενάντια στον «Τροτσκισμό» ήταν με μια έννοια η αντανάκλαση της μικροαστικής αντίδρασης ενάντια στον Οχτώβρη. Η πολυάριθμη κάστα των σοβιετικών αξιωματούχων κουράστηκε από την θύελλα και την ψυχολογική πίεση της επανάστασης, η οποία συνδέθηκε με την ιδέα της «διαρκούς επανάστασης», παρότι το αληθινό μήνυμα αυτής της ιδέας ήταν «κλειστό βιβλίο» γι’ αυτούς.

Η αντιπολίτευση υπεράσπισε τις αρχές του Λενινισμού και του Οκτώβρη. Προειδοποίησε ενάντια στην καταστροφική πολιτική του συμβιβασμού με τους πλούσιους χωρικούς και υποστήριξε την φορολόγηση των κουλάκων και την εκβιομηχάνιση, συμπεριλαμβανομένων των πεντάχρονων πλάνων, συνδεδεμένων με μέτρα που θα επανεγκαθιδρύσουν την εργατική δημοκρατία, ενάντια στον γραφειοκρατισμό και υπέρ του προλεταριακού διεθνισμού.

Αλλά ο αγώνας ήταν άνισος. Ο Στάλιν κινητοποίησε όλο το βάρος του μηχανισμού για να συντρίψει την Αντιπολίτευση. Οι αντιπολιτευόμενοι απολύθηκαν από τις δουλειές τους, διαγράφτηκαν από το κόμμα, διαπομπέφθηκαν και συνελήφθησαν.  Ο Στάλιν χρησιμοποίησε τραμπούκους που διέλυσαν συναντήσεις τις Αντιπολίτευσης. Όλα αυτά ήταν εντελώς ξένα με τις υγιείς παραδόσεις του Μπολσεβίκικου Κόμματος.

 Τελικά, το 1927 στο 15ο συνέδριο του Κόμματος ψηφίσθηκαν οι διαγραφές της Αντιπολίτευσης. Το συνέδριο αποτελούνταν από υποστηρικτές του Στάλιν και το αποτέλεσμα ήταν αναμενόμενο. Ο Τρότσκι και οι υπόλοιποι ομιλητές της Αντιπολίτευσης γιουχαΐζονταν, διακόπτονταν και εμποδίστηκαν να μιλήσουν, κάτι που αποτελεί κραυγαλέα παρέκκλιση από τις υγιείς δημοκρατικές παραδόσεις του κόμματος του Λένιν.

Η γραφειοκρατία θριάμβευσε, όχι εξαιτίας των λαθών της αντιπολίτευσης ή εξαιτίας των ικανοτήτων του Στάλιν, αλλά επειδή η εργατική τάξη είχε εξαντληθεί από τα πολλά χρόνια πολέμου, επανάστασης και εμφυλίου. Ήταν απογοητευμένη και απελπισμένη.

Οι σοβιετικοί κρατικοί λειτουργοί διψούσαν για ειρήνη και τάξη, ώστε να αφεθούν ήσυχοι στα διοικητικά τους καθήκοντα. Δεν καταλάβαιναν το Μπολσεβίκικο διεθνισμό και δυσπιστούσαν γι’ αυτόν. Ήταν εξίσου εχθρικοί στην σοβιετική δημοκρατία που επέτρεπε στους εργάτες να «επεμβαίνουν» στα σχέδια και στα «χωράφια» τους.

Το επιχείρημα ότι ο Στάλιν νίκησε επειδή ήταν πιο έξυπνος και τολμηρός από τον Τρότσκι είναι εντελώς λαθεμένος. Ο αγώνας είχε προαποφασιστεί από τον συσχετισμό δύναμης ανάμεσα στις τάξεις, ο οποίος δεν ήταν ευνοϊκός για την προλεταριακή πρωτοπορία. Οι προσωπικότητες στις συγκρουόμενες δυνάμεις ήταν ένα εντελώς δευτερεύον ζήτημα. Αυτό που συνέβη εδώ ήταν ο θρίαμβος της γραφειοκρατίας πάνω στη σοβιετική εργατική τάξη. Στο πρόσωπο του Στάλιν η γραφειοκρατία βρήκε τον ιδανικό της ηγέτη.

Η γραφειοκρατική αποσύνθεση

Έχοντας απαλλαγεί από τον έλεγχο της εργατικής τάξης, τα εκατομμύρια των αξιωματούχων του κόμματος, του κράτους, της βιομηχανίας και των κολλεκτιβοποιημένων κτημάτων, σταδιακά αποκρυσταλλώθηκαν σε μια προνομιούχα κάστα με συμφέρον να υπερασπιστούν την εξουσία και τα προνόμιά τους ενάντια στην εργατική τάξη. Το ολοκληρωτικό καθεστώς του Στάλιν – το αντίθετο του καθεστώτος εργατικής δημοκρατίας που εγκαθιδρύθηκε από τον Λένιν και τον Τρότσκι – ήταν η αντανάκλαση αυτού του γεγονότος.

Μετά το θάνατο του Λένιν το ΚΚΣΕ γνώρισε μια διαδικασία γραφειοκρατικού εκφυλισμού που τελείωσε με τη δικτατορία του Στάλιν. Αλλά για να σταθεροποιήσει την εξουσία του ο Στάλιν έπρεπε πρώτα να καταστρέψει το κόμμα του Λένιν. Το έκανε αυτό μέσω της φυσικής εξόντωσης του Μπολσεβίκικου Κόμματος στις περιβόητες εκκαθαρίσεις.

Το «Κομμουνιστικό» Κόμμα υπό τον Στάλιν μεταμορφώθηκε σε ένα γραφειοκρατικό κλαμπ. Στην πράξη δεν ήταν ένα κόμμα καθόλου, αλλά τμήμα του κρατικού μηχανισμού, ένα όχημα για τον έλεγχο της εργατικής τάξης και για προνόμια από τους καριερίστες. Παρότι κάποιοι γνήσιοι Κομμουνιστές παρέμειναν, η συντριπτική πλειοψηφία των μελών του ήταν «γιές μεν», κατάσκοποι και κόλακες.

Η σταλινική γραφειοκρατία – ειδικά το ανώτερο στρώμα – ζούσε στην πολυτέλεια. ήταν εντελώς διαχωρισμένη από την εργατική τάξη. Με τα δικά τους πολυτελή διαμερίσματα, τα μεγάλα αυτοκίνητα και τους σοφέρ, ειδικά μαγαζιά και κλινικές, απολάμβαναν έναν τρόπο ζωής πιο κοντά στους Δυτικούς εκατομμυριούχους, παρά στις σοβιετικές μάζες.

Ο γραφειοκρατικός εκφυλισμός της Σοβιετικής Ένωσης σταδιακά υπονόμευσε την εθνικοποιημένη σχεδιασμένη οικονομία. Ο Τρότσκι εξήγησε ότι η σχεδιασμένη οικονομία αναπόφευκτα υπέφερε από διαφθορά, κακοδιαχείριση και χάος σε τεράστια κλίμακα. Τα πλεονεκτήματα του σχεδίου ακυρώθηκαν. Η ΕΣΣΔ έπεσε πιο πίσω από την καπιταλιστική Δύση, ιδιαίτερα στην παραγωγικότητα της εργασίας. Στην περίοδο του πρώτου πενταετούς πλάνου η Σοβιετική οικονομία είχε μια ετήσια ανάπτυξη γύρω στα 20%. Μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο η σοβιετική οικονομία είχε μια ετήσια ανάπτυξη περίπου 10%, ακόμα δηλαδή ένα πολύ υψηλό ποσοστό ανάπτυξης. Αυτό είχε επιτευχθεί χωρίς ανεργία ή πληθωρισμό και με πλεόνασμα στον προϋπολογισμό : κάτι που καμία καπιταλιστική οικονομία δεν έχει ποτέ καταφέρει.

Γιατί η ΕΣΣΔ κατέρρευσε

Παρ’ όλα αυτά, μετά το 1964 το επίπεδο ανάπτυξης έπεσε από 10% στο 6%, στο 3% μέχρι που σταδιακά στην εποχή του θανάτου του Μπρέζνιεφ έπεσε στο μηδέν. Σε εκείνο το στάδιο ο Τεντ Γκραντ ήδη είχε προβλέψει ότι το καθεστώς στην ΕΣΣΔ ήταν καταδικασμένο : η γραφειοκρατία δεν ήταν πια ικανή να παίξει ακόμα και ένα σχετικά προοδευτικό ρόλο στην ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων.

Ο Τρότσκι εξήγησε το 1936 ότι αν η γραφειοκρατία δεν ανατραπεί από την εργατική τάξη θα καταστρέψει την σχεδιασμένη οικονομία και θα κινηθεί προς την κατεύθυνση της καπιταλιστικής παλινόρθωσης στην ΕΣΣΔ. Σημείωνε ότι οι γραφειοκράτες δεν θα είναι ικανοποιημένοι με την εξουσία και τα προνόμιά τους και θα θελήσουν να διεκδικήσουν το δικαίωμα να περνάνε τον πλούτο τους στα παιδιά τους, σαν ατομική ιδιοκτησία. Αυτό είναι ότι ακριβώς συνέβη τα τελευταία 12 χρόνια. Ήδη 25 χρόνια πριν, οι γιοι και οι κόρες των παλιών γραφειοκρατών είχαν έναν βαθύτατα αστικό τρόπο ζωής και νοοτροπία. Δεν είχαν τον παραμικρό δεσμό με την εργατική τάξη και τον σοσιαλισμό. Γι’ αυτό εγκατέλειψαν τον «κομμουνισμό», χωρίς τον πραγματικό δισταγμό.

Το λεγόμενο «Κομμουνιστικό Κόμμα» της Σοβιετικής Ένωσης κατέρρευσε σε μια νύχτα σαν  ένας πύργος από τραπουλόχαρτα και τα κορυφαία μέλη του δεν δίστασαν καθόλου να μεταμορφώσουν τους εαυτούς τους σε καπιταλιστές. Το ίδιο συνέβη σε όλες τις χώρες της Ανατολικής Ευρώπης και τώρα αυτό συμβαίνει μπροστά στα μάτια  μας στην Κίνα. Είναι αδύνατο να καταλάβει αυτά τα φαινόμενα κάποιος, αν δεχθεί την άποψη  ότι αυτό που υπήρχε στην ΕΣΣΔ ήταν γνήσιος σοσιαλισμός.

Στην παρούσα φάση η κρίση του καπιταλισμού είναι ξεκάθαρη στον καθένα. Οι βασικές ιδέες του Μαρξισμού έχουν αποδειχθεί σωστές. Μόνο με την επιστροφή στις ιδέες, το πρόγραμμα, τις μεθόδους και τις παραδόσεις του Μαρξ, του Ένγκελς, του Λένιν και του Τρότσκι μπορεί η νέα γενιά να βρει το δρόμο έξω από το αδιέξοδο. Θα ήταν ελπιδοφόρο αν το παρών βιβλίο θα απαντούσε πολλά από τα αναπάντητα ερωτήματα που αντιμετωπίζει η νέα γενιά και τα μέλη της παλιάς γενιάς που ακόμα μένουν πιστοί στο σοσιαλισμό και στον κομμουνισμό και θέλουν να καταλάβουν. Σε τελική ανάλυση αυτός που δεν μπορεί να μάθει από την Ιστορία είναι καταδικασμένος να την επαναλάβει.

Πηγή : https://marxismos.com